Ben Olson từng là sinh viên lớp “Nhập môn về phần mềm máy tính” của tôi cách đây 15 năm, sau đó anh đã bỏ học giữa chừng. Trong các trường đại học, nơi sinh viên đến và đi, mỗi lớp có sĩ số lên tới 100 người thì việc giảng viên không biết điều gì xảy ra cho mỗi sinh viên là điều không hề khó hiểu.
Tuần trước Ben tới gặp tôi. Tất nhiên là tôi không nhận ra anh ta, nhưng anh ta lại nhớ tôi rất rõ ràng. Anh nói: “Em thực sự thích lớp của thầy nhưng không may em không thể hoàn tất khóa học của em ở đây. Em chỉ muốn tới thăm và cám ơn về những điều mà thầy đã dạy em.”
Vì Ben là phó chủ tịch một công ty phần mềm lớn, tôi nghĩ rằng anh ta đã chuyển sang học ở một trường khác, nhưng anh nói: “Không, em chưa hoàn tất việc học đại học. Cha mẹ em mất trong một tai nạn khi em đang học năm thứ hai ở Carnegie Mellon nên em phải bỏ học, đi làm để nuôi em gái. Em làm việc tháo ráp xe hơi tại Detroit.”
Có lẽ Ben thấy được vẻ ngạc nhiên trong mắt tôi, nên anh tiếp tục giải thích: “Em đã làm việc vất vả để cho em gái tới trường. Sau khi cô ấy tốt nghiệp và lấy chồng, bác em giới thiệu em tới California vì ông ấy có thể xin cho em một công việc ở Intel, làm người lắp ráp các bo mạch điện tử. Chính tại đây mà cuộc đời của em thay đổi hoàn toàn.”
Anh chậm rãi kể tiếp câu chuyện dài của mình: “Một người bạn làm việc cho công ty phần mềm bảo em rằng công ty anh ấy đang cần thuê gấp nhiều người lập trình. Thế là em đưa cho anh ấy bản Sơ Yếu lý lịch và hy vọng có thể kiếm được việc tốt hơn là lắp ráp bo mạch. Vài ngày sau anh ta gọi: “Ben, cậu có bằng cấp gì vậy? Cậu không điền vào mục bằng cấp đại học.” Em trả lời rằng em không hề tốt nghiệp đại học. Anh ta ngần ngại một lúc: “Việc làm yêu cầu bằng đại học nhưng nếu cậu cứ viết bừa là cậu có bằng cấp đại học, có lẽ họ không kiểm tra đâu. Tớ biết rằng họ cần hàng trăm người lập trình ngay lập tức và họ rất bận.” Em bảo anh ta rằng em không biết lập trình. Anh ta cười: “Cậu làm việc với tớ và tớ có thể giúp cậu, chỉ mất vài tháng để học lập trình thôi.”
“Vào lúc đó, em biết rằng mình đang có một chọn lựa quan trọng cho cuộc đời. Em có thể nói dối; điều xấu nhất có thể xảy ra là nếu họ biết thì em sẽ bị đuổi việc. Nếu họ không kiểm tra thì em có được một công việc như ý. Em bảo với anh ta là em sẽ cân nhắc về gợi ý đó. Sau vài ngày em chuyển cho anh ấy bản lí lịch đã cập nhật và chờ đợi…
Vài ngày sau em được gọi tới phỏng vấn việc làm. Có ba người phỏng vấn em. Vòng phỏng vấn cuối cùng là với một giám đốc phần mềm. Ông ấy nói: “Anh viết trong mục kê khai bằng cấp: “Một năm đại học” điều đó nghĩa là anh không có bằng đại học.” Em gật đầu: “Vâng, tôi không có bằng đại học.” Ông ấy nhìn em chăm chăm trong vài phút. Có lẽ ông ấy muốn biết tại sao một người không có bằng đại học lại xin việc làm yêu cầu bằng đại học. Cuối cùng ông ấy nói: “Nói cho tôi biết anh đã làm gì khi rời đại học.” Thế là em kể cho ông ấy về tình huống của em và những kinh nghiệm trong xưởng xe hơi. Ông nói: “Anh đã học lớp Kĩ nghệ phần mềm, kể cho tôi nghe về điều anh học trong lớp đó.” Em giải thích cho ông ấy tại sao em thích Kĩ nghệ phần mềm nhưng đã không có cơ hội hoàn tất chương trình học.
Ông ấy hỏi thêm rất nhiều câu hỏi và em đã trả lời dựa trên điều em đã học được từ lớp của thầy. Em không nhớ được chi tiết nhưng em biết rằng em rất đam mê phần mềm vì em đã được nghe những bài giảng thầy dạy trong lớp đó. Khi em kết thúc ông ấy hỏi về kinh nghiệm làm việc của em. Em dành thêm mười lăm phút nữa về các chủ đề chẳng liên quan gì tới phần mềm. Ông ấy nhìn em thật lâu nhưng không nói lời nào. Lúc đó đầu em rối tung và chả biết phải làm gì. Thế rồi ông ấy trỏ vào cửa, ra hiệu cho em về và nói: “Cám ơn anh đã tới.” Em rời công ty và tự nhủ: “Mình thật là dại dột khi không nghe lời khuyên nhủ của bạn mình. Lần này có lẽ là lần cuối. Mình sẽ không bao giờ làm như thế này nữa.”
“Tối hôm đó em nhận được điện thoại từ công ty rằng em đã được nhận vào làm việc nhưng không phải là người lập trình mà trợ lí cho Giám đốc phần mềm. Với sự ngạc nhiên của em, người phụ trách nói: “Tôi không biết điều gì đã xảy ra nhưng ông Giám đốc thích anh. Thực ra ông ấy đã thuyết phục công ty và những người khác không muốn thuê anh. Mời anh tới làm việc vào tuần sau.”
“Em làm trợ lí cho ông Giám đốc. Việc của em là tương tác với những người quản lí dự án trong công ty và báo cáo cho ông ấy. Vài năm sau, ông ấy chuyển em lên phòng Marketing để quản lí quảng cáo và quan hệ công chúng cho công ty. Sau 7 năm, em được đề bạt làm phó chủ tịch Marketing. Ông giám đốc cho em một công việc bây giờ lại cho em vị trí phó chủ tịch công ty.
Em không bao giờ quên điều ông ấy đã nói với em vào ngày đầu: “Trung thực là đức hạnh mà nhiều thanh niên ngày nay không để ý tới. Tôi thuê cậu vì sự chân thành và trung thực của cậu. Kĩ thuật và các thứ khác có thể học được nhưng trung thực và chính trực là cái gì đó mà cậu đã có sẵn. Tôi chắc bố mẹ cậu đã dạy dỗ cậu rất tốt để có một người con như thế.”
“Em luôn luôn nhớ tới giây phút quyết định làm người trung thực trong buổi phỏng vấn đó. Nếu nói dối, em sẽ bị ám ảnh với việc nói dối cả đời mình. Không ai có thể nói dối mãi vì trước sau nó cũng sẽ bại lộ và lúc đó thì nhục nhã biết bao. Em có thể có được việc làm nhưng bao giờ cũng sống trong sợ hãi rằng ai đó sẽ phát hiện ra. Nếu nói dối một lần, em sẽ phải tiếp tục che đậy, dấu diếm trong cả đời mình.Tất nhiên, nói dối là chọn lựa dễ nhất và dường như chẳng có hậu quả gì vào lúc đó nhưng nó sẽ có hậu quả kéo dài cả đời em. Em có thể lừa người khác nhưng em không thể lừa bản thân mình được.
Em nhớ bài học thầy đã dạy trong lớp Kĩ nghệ phần mềm những ngày đầu tiên: “Người có giáo dục phải là người trung thực, đạo đức, và làm việc chăm chỉ để làm ra khác biệt trong thế giới này.” Đó là lí do tại sao em quay lại cám ơn thầy vì bài học giá trị của thầy. Em không học nhiều về kĩ thuật nhưng em học được gì đó quan trọng hơn đó là tư cách của một con người sống trong xã hội và chịu trách nhiệm về tất cả hành vi của mình.”
Ngày nay không chỉ những thanh niên là thiếu đức tính trung thực, những người trung niên đôi khi cũng sẵn sàng nói dối để đạt được lợi ích trước mắt cho mình. Sau cuộc trò chuyện đó, tôi càng thêm tin tưởng vào những gì mình đang làm, tôi luôn cho rằng việc dạy dỗ sinh viên không chỉ đơn giản là kiến thức về máy tính mà còn là con đường để các em trở thành những người lao động có cả tay nghề lẫn đạo đức. Và đó là cách tốt nhất để các em thành công trên bước đường tương lai.
Nếu bạn hỏi tôi rằng: “Thời buổi này, trung thực đáng giá bao nhiêu?” Tôi giờ đây sẽ chẳng ngần ngại mà trả lời: “Trung thực đáng giá bằng chức vị phó chủ tịch của một tập đoàn công nghệ”. Sự chính trực còn quan trọng hơn cả kiến thức bạn được học ở trường, vì kiến thức đó có thể bỏ tiền ra để học, còn trung thực thì bao nhiêu tiền cũng không thể mua được!
Bài viết dựa trên câu chuyện có thật của một giáo sư môn Kỹ Nghệ Phần Mềm tại Đại học Carnegie Mellon, Pennsylvania, Hoa Kỳ
Trùng Dương