Nép mình trên những ngọn núi thoải cận nhiệt đới ở Đông Nam tỉnh Phúc Kiến, Trung Quốc, những toà lâu đài cổ bằng đất với kiến trúc đặc biệt tạo nên một quần thể như những “pháo đài” đầy ấn tượng.
Được xây dựng bởi người Hakka (hay còn gọi là người Hẹ) từ thế kỷ 12 đến thế kỉ 20, những toà lâu đài cổ bằng đất này còn được gọi với cái tên Thổ lâu Phúc Kiến.
Thổ lâu được xây dựng nhằm bảo vệ gia tộc và chống lại những tên cướp có vũ khí ở miền Nam Trung Quốc. Những thổ lâu đầu tiên được người dân Phúc Kiến xây dựng trên đỉnh núi như pháo đài bất khả xâm phạm.
Các thổ lâu đa phần được xây dựng theo cấu trúc tròn hoặc vuông với giếng trời và một sân trung tâm rộng. Những thổ lâu lớn có thể chứa hơn 800 người hay 80 gia đình. Với mục đích chính là “pháo đài” bảo vệ, thổ lâu chỉ có một cửa và không có cửa sổ dưới tầng trệt. Cổng của thổ lâu thường là điểm trọng yếu nhất nên cổng được bảo vệ bởi lớp cửa gỗ dày 10 đến 12cm và được gia cố bằng lớp tấm sắt phía ngoài. Cấu trúc bên ngoài được gia cố bằng cách nén đất với hỗn hợp đá granite, tre, nứa, gỗ và các vật liệu sẵn có khác để tạo thành những bức tường có thể dày tới gần 2m.
Một thổ lâu thường lớn, có từ 3 – 5 tầng với tầng trên cùng lợp ngói. Bên trong thổ lâu được chia làm nhiều phòng, phòng chứa thực phẩm, ngăn chứa vũ khí, phòng khách, phòng thờ…các cửa sổ ở các tầng trên được làm rất kiên cố khoảng 5 – 6 cm. Ngoài ra, tầng trên cùng thổ lâu còn có gác nhỏ để quan sát, thiết kế những lỗ châu mai để có thể bắn súng từ trong ra.
Những thổ lâu này rắn chắc đến nỗi vào năm 1934, một nhóm nông dân nổi dậy thuộc quận Yongding đã chiếm một thổ lâu để chống lại các cuộc tấn công của quân đội. Có 19 quả pháo bắn vào thổ lâu nhưng chỉ tạo ra một vết lõm nhỏ trên tường.
Khác với các kiến trúc khác trên thế giới thể hiện phản ánh thứ bậc xã hội, Thổ lâu Phúc Kiến thể hiện đặc tính độc đáo của nó là mô hình bình đẳng cộng đồng. Tất cả các phòng được xây dựng cùng kích thước với cùng vật liệu trang trí nội ngoại thất, phong cách cửa sổ ra vào. Giếng nước, cây trái trong thổ lâu cũng thường được coi là tài sản chung chứ không thuộc về một gia đình nhất định nào.
Mỗi thổ lâu có thể xem như một ngôi làng nhỏ hay một vương quốc thu nhỏ của một đại gia tộc. Mỗi gia đình sẽ được chia 2 đến 3 phòng gần nhau ở mỗi tầng. Trái ngược với cấu trúc đơn giản bên ngoài, bên trong mỗi thổ lâu được thiết kế trang trí khá cầu kì, sao cho ấm áp vào mùa đông, mát vào mùa hè. Các phòng đều đủ ánh sáng, thông gió tốt và toàn bộ tòa nhà được xây dựng chống được động đất.
Trong những ngôi nhà thổ lâu 5 tầng còn lại ở Phúc Kiến, phải kể đến Dục Xương Lâu ở Nam Tĩnh. Dục Xương Lâu được xây dựng vào cuối đời Nguyên, đầu đời Minh. Đây là một trong những thổ lâu có tuổi thọ cao nhất của Trung Quốc. Điểm đặc biệt là cột trụ giữa các tầng không thẳng mà có độ nghiêng lệch rất lớn, nhưng kiến trúc vẫn rất chắc chắn và vững vàng qua bao năm tháng. Cũng vì đặc điểm này mà Dục Xương Lâu có danh xưng là “Đông đảo tây oai”.
Hiện nay có hơn 20.000 thổ lâu nằm rải rác ở khu vực miền núi phía Đông Nam của tỉnh Phúc Kiến. 10 trong số đó có tuổi thọ hơn 600 năm tuổi. Đây được coi là “hóa thạch sống” của kiến trúc xây dựng cổ ở Trung Quốc.
Tổng cộng có 46 thổ lâu lớn được UNESCO công nhận là di sản thế giới vào năm 2008 và thông qua tên gọi chung cho loại hình kiến trúc này là Thổ lâu Phúc Kiến.
Tâm Liên