Ba nước Hàn – Trung – Nhật đều nằm ở khu vực Đông Á, có nhiều điểm tương đồng về văn hóa. Tuy nhiên, đặc thù về lịch sử, đời sống, xã hội đã hình thành nên rất nhiều khác biệt, trong đó có thể kể đến văn hóa sử dụng thìa, đũa trong ẩm thực. Thìa và đũa là một bộ dụng cụ ăn uống, được dùng để ăn cơm và thức ăn, tuy đơn giản nhưng chứa đựng văn hoá truyền thống đặc sắc.
Hàn Quốc
Về mặt hình thức, thìa của Hàn Quốc có chiều dài dài nhất trong ba nước, nhưng đũa lại có chiều dài ngắn nhất. Nhìn một cách tổng thể thì sự cân bằng về chiều dài của hai dụng cụ ăn này rất hợp lý. Điều này có nghĩa là phải sử dụng hài hòa thìa và đũa trong ẩm thực của người Hàn Quốc.
Phần đuôi cán thìa được thiết kế giống hình ovan, hơi lõm là để khớp với trọng lượng của chiếc thìa. Như vậy, sự tinh tế của người Hàn Quốc trong văn hóa ẩm thực còn được thể hiện đến cả chiếc cán thìa. Căn cứ vào di tích còn lại thì chiếc thìa xuất hiện tại Hàn Quốc vào khoảng thời kỳ đồ đồng, đũa xuất hiện muộn hơn. Trung Quốc và Nhật Bản cũng dùng đũa trong ăn uống như Hàn Quốc nhưng chủ yếu họ dùng đũa còn thìa chỉ dừng lại ở việc sử dụng để ăn món canh hoặc một số món ăn có nước khác. Ngược lại, đối với người Hàn Quốc việc dùng thìa không khác gì dùng đũa. Thìa trở thành dụng cụ chính trong ăn uống bởi vì thìa không chỉ được sử dụng để ăn canh, các món có nước mà nó còn được dùng để ăn cơm.
Hàn Quốc là một trong những nước trên thế giới sử dụng đũa làm từ kim loại, trong khi các nước dùng đũa trong ăn uống chủ yếu là đũa làm từ gỗ hoặc nhựa. Có thuyết rằng, vào thời kỳ đồ đồng, trong hoàng cung của vương quốc Baekje (Bách Tế) người ta đã sử dụng thìa, đũa bằng vàng và bạc như một công cụ để bảo vệ bản thân trước kẻ thù. Nước có chứa độc nếu chạm vào thìa, đũa thì màu bạc sẽ biến thành màu đen. Sau này, tầng lớp bình dân cũng sử dụng thìa, đũa làm từ kim loại như đồng.
Ngày nay, người ta sử dụng đũa, thìa làm từ inox. Có thuyết khác cho rằng, Hàn Quốc khác với các quốc gia châu Á là sử dụng đồng thời thìa và đũa khi ăn nên không dùng đũa gỗ chủ yếu như các nước châu Á khác. Lý do quan trọng hơn là người ta tin rằng dùng thìa, đũa làm từ kim loại vệ sinh hơn nhiều so với làm từ gỗ hay nhựa. Nếu đến nhà hàng Hàn Quốc vào buổi chiều sẽ thấy thìa, đũa dùng lúc trước được nhúng trong nước sôi, để khô rồi bọc giấy. Như vậy đủ để chứng minh vấn đề an toàn vệ sinh được người Hàn rất đề cao.
Thìa và đũa có ý nghĩa rất quan trọng trong cuộc sống của người Hàn Quốc từ lúc sinh ra, trưởng thành, kết hôn cho đến khi rời xa thế giới. Khi đứa trẻ tròn 1 tuổi, người ta chuẩn bị cho bé một bộ thìa, đũa riêng và bộ thìa, đũa này sẽ được thay phù hợp với sự trưởng thành của đứa bé. Khi kết hôn, cô dâu phải chuẩn bị thìa, đũa cho hai vợ chồng và sử dụng nó gần như trong suốt quãng đời. Khi có giỗ chạp, người ta cũng đặt thìa, đũa lên bàn thờ để cúng.
Ở Hàn Quốc, thìa và đũa thường được phân chia thành đồ dùng thường xuyên trong gia đình và đồ dành cho khách. Cách sử dụng thìa, đũa cũng phải tuân theo nguyên tắc.
Đối với người Hàn Quốc, một khi đã cầm thìa thì cho tới lúc bữa ăn kết thúc mới được đặt thìa xuống bàn ăn. Khi sử dụng đũa để gắp thức ăn thì để thìa trong bát cơm hoặc bát canh của mình, khi không dùng đũa thì nên đặt trên bàn ăn vì sẽ cần tới khi gắp thêm thức ăn. Theo truyền thống, khi ăn cơm cùng với người lớn tuổi, người Hàn Quốc không bao giờ cầm đũa trước và tránh không bỏ đũa xuống trước khi người lớn chưa ăn xong. Đây là điểm đặc biệt trong văn hóa ẩm thực Hàn Quốc và cũng là điểm khác biệt với Nhật Bản và Trung Quốc.
Nhật Bản
Ở Nhật Bản, người ta sử dụng đũa cho hầu hết tất cả các món ăn, bởi vì, phần lớn các món Nhật đã được thái nhỏ từ khâu chuẩn bị, nấu nướng. Thêm vào đó, người Nhật lại thường xuyên ăn cá và việc dùng đũa giúp họ có thể loại bỏ xương cá một cách dễ dàng hơn.
Nhiều nhà hàng ẩm thực truyền thống của Nhật Bản chỉ phục vụ đũa trong bữa ăn trong khi thìa chỉ được mang ra để dùng cho món súp hoặc món tráng miệng. Dưới con mắt người Nhật, đôi đũa có giá trị hơn khi nó trở thành chủ đề thẩm mỹ học gắn nhiều với phong tục, tập quán. Ở Nhật Bản, một món ăn truyền thống, nổi tiếng là món Sashimi sẽ dễ bị hỏng nếu như người Nhật sử dụng các dụng cụ ăn bằng kim loại như dao, dĩa… theo kiểu phương Tây.
Thường các gia đình ở Nhật đều sở hữu những bộ đũa quý khảm trai hoặc thếp vàng. Những bộ đũa sơn mài được sơn vẽ cầu kỳ với hình ảnh con chim sếu hoặc những cành anh đào cũng rất phổ biến.
Theo quan điểm của Richard Bowring (người Anh), một nhà nghiên cứu lịch sử văn hóa Nhật Bản thì quan niệm của người Nhật về đôi đũa có sự thay đổi theo chiều dài. Đũa của chồng dài hơn của vợ, đũa của bố mẹ dài hơn của con cái, đũa của anh dài hơn đũa của em. Điều này ngược lại với thời xa xưa, những bậc đế vương dùng đũa ngắn, bậc càng thấp dùng đũa càng dài.
Trên bàn ăn, người Nhật dùng một đôi đũa chung để gắp thức ăn vào bát của riêng mình. Nếu không có đôi đũa chung, họ phải trở đầu đũa ăn của mình để gắp thức ăn cho khách sau đó trở lại đầu đũa cũ để ăn. Đây không đơn thuần là vấn đề vệ sinh mà còn gần với phong tục: trong tang lễ Nhật Bản, người thân phải dùng đũa gắp xương người đã khuất sau khi hỏa táng và truyền cho nhau.
Ngoài ra, họ còn tránh dùng đũa gắp thức ăn đã bị rơi hoặc không cắm đũa vào bát cơm vì nó gợi lên hình ảnh chết chóc. Điều thú vị hơn cả là người đi cắm trại, đi picnic nhất thiết không được quên tục lệ: đôi đũa dùng xong phải bẻ đôi tránh ma quỷ tận dụng những đôi đũa đó làm điều xấu, điều ác hoặc tránh tà ma theo bám gia đình và bữa cơm gia đình.
Người Nhật ngày nay cũng như người Trung Quốc và Việt Nam khi ăn xong đều rửa sạch đũa để dùng lại. Với tính cách cẩn thận nên trong các gia đình người Nhật thường chuẩn bị mỗi người một đôi đũa riêng. Ngăn đựng đũa của họ còn phân định rõ đâu là đũa dành cho chủ, đũa dành cho khách, khách đến nhà sau khi dùng bữa thì đũa của họ sẽ được gia chủ vứt đi – biểu hiện sự sạch sẽ của người dân xứ sở Mặt Trời mọc.
Đối với người Nhật, việc thể hiện sự trân trọng đối với bữa ăn mà mình được phục vụ là một phép lịch sự. Vậy nên, khi cảm thấy đã no và không muốn được tiếp thêm đồ ăn nữa, thực khách am hiểu văn hóa Nhật vẫn giữ nguyên đôi đũa giữa ngón cái và ngón trỏ rồi nói “gochisosama” (bữa ăn rất ngon, xin cảm ơn). Ngoài ra, đối với văn hóa Nhật, việc ăn uống xì xụp không phải là bất lịch sự mà là thể hiện sự tán thưởng đối với tài nghệ nấu nướng của người thết đãi bữa ăn.
Thời xưa, muốn chứng tỏ mình thuộc tầng lớp “quyền quý”, vua, quan và những người giàu có thường dùng đũa một lần sau đó đem vứt đi và dần dần tục lệ này cũng trở nên phổ biến trong đời sống người thường dân. Cũng từ 1185 trở đi, mỗi năm vào thời điểm cấy lúa (mùa xuân) và dịp thu hoạch lúa (mùa thu) người dân Nhật lại có phong tục thay đũa mới. Họ quyết định lấy ngày 4/8 làm “ngày hội đũa” truyền thống trên toàn quốc.
Trung Quốc
Đũa được người Trung Quốc sử dụng trong ăn uống sớm nhất trong ba quốc gia Hàn – Trung – Nhật. Từ xa xưa, đũa được những người dân bên bờ sông Trường Giang gọi là “zhu” có nghĩa là “dừng lại”. Nhưng đối với những người thủy thủ trên tàu, “dừng lại” là một điều không may mắn. Vì thế, người ta đổi “zhu” bằng “kuai” có nghĩa là nhanh nhẹn, hoạt bát. Từ đó đến nay, người Trung Hoa gọi đôi đũa là “kuai”.
Những di vật từ đời nhà Kim ở Trung Quốc là một trong những minh chứng tiêu biểu và cổ xưa nhất về chữ viết cũng như đũa ăn của người Trung Hoa. Người ta đã tìm thấy những chiếc đũa ăn bằng đồng trong những ngôi mộ của triều đại này. Còn những chiếc thìa cổ ở Trung Quốc thường nhọn ở một đầu do vậy, nó đôi khi cũng được dùng như dao hoặc dĩa.
Người Trung Quốc không dùng dao và dĩa trong bữa ăn bởi theo quan niệm của họ, đó là những vật dụng liên quan đến bạo lực và binh đao. Trong khi đó, đũa tượng trưng cho sự thanh cao và lòng nhân từ, đây cũng là hai nội dung chính của học thuyết Khổng Tử. Một lý do nữa không kém phần quan trọng đó là các món ăn của người Trung Quốc cũng thích hợp với việc giữ và gắp hơn là cắt ra và xiên vào nó.
Đôi đũa cũng đóng vai trò quan trọng về mặt văn hoá đối với người Trung Hoa. Ở một số nơi, trong lễ cưới, gia đình chú rể tặng 2 đôi đũa và 2 cái bát cho cặp vợ chồng mới. Người ta cho rằng điều đó thể hiện lời cầu chúc cho cô dâu chú rể không chỉ có cuộc sống hạnh phúc mà còn sớm sinh con đẻ cái vì “kuai” có nghĩa là “nhanh”.
Đặc biệt, trong đời sống hàng ngày, người Trung Quốc cũng có những quan niệm thú vị trong việc dùng đũa.
“FanzhengKuai” là cầm đôi đũa trái đầu nhau.
“QiaoKuai” là dùng đũa để đánh lên bát, đĩa và bàn, điều này giống như gõ đàn, gõ phách, tạo không khí vui nhộn.
“GongKuai” là cắm đôi đũa thẳng đứng trong thức ăn, điều này gợi tới một lễ tang.
“CiKuai” là dùng đôi đũa để xiên thức ăn như một chiếc dĩa, điều này thể hiện sự tham ăn.
“MiKuai” là tay cầm đũa lên và do dự, phân vân khi gắp thức ăn.
“YiKuai” là gắp thức ăn lên bát rồi gắp trả trở lại đĩa, điều này thể hiện bất lịch sự.
“TaoKuai” là dùng đũa xới thức ăn lên để tìm, điều này thể hiện thói quen xấu.
“JiaochaKuai” là gắp thức ăn cùng lúc với một người khác, điều này thể hiện sự vội vàng khi ăn.
“TuipanKuai” là việc dùng đũa để đẩy bát hoặc đĩa.
Cuối cùng là “TianKuai” có nghĩa là việc dùng lưỡi để mút đũa.
Người Trung Quốc ít dùng đũa bằng gỗ mà thường chế tạo đũa từ sừng hoặc tre. Mỗi đứa trẻ ở Trung Quốc khi bắt đầu tự ăn đều phải học cách dùng đũa cho đúng để dần trở thành thói quen.
Quan niệm văn hóa dùng thìa, đũa cũng như cách dùng của mỗi nước lại có những nét vừa tương đồng vừa khác biệt nhau. Tuy nhiên, về bản chất, văn hoá dùng thìa, đũa không chỉ đơn thuần là việc giúp người ta ăn sao cho tiện, cho ngon, nấu món ăn sao cho hợp khẩu vị, mà còn là một trong những nét đẹp trong văn hoá truyền thống và lịch sử ẩm thực Á Đông.
Tâm Liên
Video xem thêm: Người cao quý tu dưỡng 4 phẩm giá lớn nhất cuộc đời theo đạo của nước
Có thể bạn quan tâm: