Vị chua thanh mát, quả sấu từ lâu đã trở thành một thức quà dân dã đặc trưng cho mùa hè xứ Bắc với đủ loại món ăn. Nào là sấu dầm cay ngọt, canh dầm sấu cho ngày hè oi ả, hay ô mai sấu đủ vị chua cay ngọt trong ngày đông giá lạnh… Hơn thế nữa, sấu cũng được xếp vào danh sách những vị thuốc nam chữa bệnh rất hữu dụng.
Theo cuốn Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam của cố GS.TS. Đỗ Tất Lợi, cây sấu có tên khoa học là Drancontomelum duperreanum Pierre, thuộc họ Đào lộn hột (Amacardiaceae). Cây to có thể cao tới 30m và có thể hơn. Lá kép lông chim lẻ, mọc cách. Hoa mọc thành xim, hoa đều, lưỡng tính có 5 lá dài, 5 cánh, 10 nhị, 5 lá noãn làm thành một bầu 5 ô với 5 vòi nhụy.
Quả sấu có vị chua thanh mát được thu hái vào mùa hè từ tháng 6 đến tháng 9. Trong quả sấu chín có 86% nước, 1% axit hữu cơ, 1.3% protit, 8.2% gluxit, 2.7% xenluloza, 100mg% canxi, 44mg% phospho, vết sắt và 3mg% vitamin C.
Đông y cho rằng quả sấu lúc xanh có vị chua hơi chát; khi quả chín có vị chua, ngọt, tính mát, có công năng kiện vị sinh tân, tiêu thực, chỉ khát, chỉ ho, tiêu đờm. Sử dụng trị nhiều bệnh chứng như nhiệt miệng khô khát, ngứa cổ, đau họng, ho, nôn do thai nghén, say rượu, nổi mẩn, sưng, lở ngứa…
Một số bài thuốc sử dụng hoa và quả sấu để trị bệnh
Bài 1: Trị nhiệt miệng, háo khát, ngứa cổ, đau họng
Lấy quả sấu chín dầm đường hoặc muối ăn ngay trong ngày. Hoặc lấy từ 4 – 6g cùi quả sấu khô đem sắc với 2 bát nước còn nửa bát, uống sau bữa ăn sáng. Hoặc 8g cùi quả sấu khô hãm với nước sôi uống trong ngày. Dùng trong một tuần liền.
Bài 2: Trị nôn nghén cho phụ nữ mang thai
Lấy quả sấu nấu canh với cá diếc hay thịt vịt ăn cũng chóng lành. Hoặc dùng quả sấu xanh ngâm đường uống cùng giúp giảm nôn nghén, tuy nhiên không nên uống nhiều thức uống này vì có thể gây tăng đường huyết ở bà bầu.
Bài 3: Chữa ho
Cách 1: Cùi quả sấu tươi 15g, ngâm với ít muối, ngày ngậm 3 – 5 lần, tốt nhất nên ngậm vào buổi sáng và tối trước khi đi ngủ.
Cách 2: Cùi sấu tươi 25g sắc với 250ml nước còn 100ml, chia làm 2 lần uống, khi uống cho thêm đường. Uống trong 3 ngày.
Cách 3: Chữa ho cho trẻ em: Lấy hoa sấu hấp cùng mật ong cho trẻ uống ngày vài lần sẽ nhận thấy hiệu quả.
Bài 4: Tăng cường tiêu hóa
Lấy sấu hấp với đường làm nước giải khát uống trong ngày. Hoặc sử dụng quả sấu tươi nấu canh chua ăn ngay.
Bài 5: Chữa say rượu
Dùng 4 – 6g cùi quả sấu khô sắc lấy nước uống hoặc hãm với nước sôi mà uống. Hoặc dùng nước sấu ngâm đường và gừng để uống rất có hiệu quả.
Bài 6: Trị mụn nhọt, lở ngứa
Dùng lá sấu tươi đun nước tắm rửa hoặc lá sấu rửa sạch, giã nát, bọc bằng băng gạc sạch đắp lên vết mụn.
Những người không nên ăn quả sấu và uống nước sấu
- Quả sấu tươi thường có vị chua, nhất là khi còn xanh nên những người mắc bệnh viêm loét dạ dày tá tràng nên tránh dùng.
- Không ăn sấu lúc đói, lý do là lượng acid có trong sấu khi vào da dày sẽ làm môi trường này acid hơn khiến trương lực co bóp cũng đẩy mạnh làm bụng bị cồn cào hoặc đau.
- Ngoài ra, trẻ dưới 12 tháng tuổi cũng nên hạn chế sử dụng quả sấu vì hệ tiêu hóa của trẻ rất nhạy cảm, dễ bị tác động bởi tính acid trong sấu.
- Mùa hè chúng ta thường ngâm sấu làm nước giải khát. Tuy nhiên sấu được ngâm với rất nhiều đường nên những người tiểu đường tránh dùng.
Cách chọn, bảo quản và chế biến quả sấu
Nên chọn loại quả bánh tẻ vừa già tới, màu xanh thẫm, cùi dày, vỏ hơi sần. Loại bỏ những quả bầm dập, quả sấu non (vỏ xanh mượt, hạt mềm) hay quả quá già (hạt to, thịt sấu mỏng, chỉ gần gọt vỏ quả cũng đã vào gần đến hạt).
Để dự trữ sấu dùng quanh năm cần chọn những quả sấu bánh tẻ, rửa, gọt vỏ và rửa sạch, để ráo nước rồi chia sấu ra làm nhiều túi nhỏ, để vào ngăn đá tủ lạnh.
Nếu bạn ngâm sấu làm nước sấu, sau khi chọn được những quả tốt nhất, lấy dao bổ quả sấu tách cùi và hạt ra rồi cho vào ngâm với nước vôi trong hoặc nước pha phèn chua. Ngâm vừa đủ tới thì cùi sấu trắng, dòn, khi ngâm xong vẫn giữ được hương vị thơm và chua. Vớt ra rửa qua nước sạch, để khô ráo rồi đổ vào lọ. Cứ mỗi một lớp sấu lại rắc lên một lớp đường mỏng cho thêm một ít muối, có thể cho thêm ít gừng thái chỉ để tăng hương vị, rồi đậy kín nắp và đem cất vào nơi khô mát. Sau khoảng nửa tháng là có thể lấy sử dụng.
Yến Dương