Không giống như những thảm họa trong quá khứ gây ra bởi trận động đất, trận sóng thần chết người tối 22/12 có khả năng hình thành bởi tình trạng bất ổn của núi lửa Anak Krakatau khiến các hệ thống cảnh báo sớm không thể phát hiện ra.
Sóng thần tràn qua đảo Sumatra và Java của Indonesia vào tối hôm 22/12, trước 9h30 tối theo giờ địa phương, không có cảnh báo trước về bức tường nước. Dù số lượng thương vong sẽ còn gia tăng do nhiều người mất tích chưa được tìm thấy, nhà chức trách xác nhận ít nhất 222 đã tử vong và hơn 800 người bị thương.
Lý do khiến Indonesia thất bại trong công tác cảnh báo sóng thần là do nguồn gốc bất ngờ của những cơn sóng. Trận sóng thần này là do sự sụp đổ của núi lửa ngoài khơi gây ra, theo Nationalgeographic.
Thông thường sóng thần hình thành sau một vụ động đất dữ dội. Nhưng trong trường hợp này, thủ phạm kích hoạt sóng thần là núi lửa trẻ Anak Krakatau.
Núi lửa Anak Krakatau phun trào không liên tục từ hôm 18/6. Dù chưa có đầy đủ thông tin chi tiết về chuỗi sự kiện dẫn tới thảm họa sóng thần, nhiều bằng chứng chỉ ra hoạt động núi lửa gắn liền với một vụ sạt lở. Một phần lớn sườn phía nam của ngọn núi lửa trượt xuống đại dương vào đúng hôm 22/12, theo hình ảnh từ vệ tinh Sentinel-1 của Cơ quan Vũ trụ châu Âu (ESA).
Những sự kiện như vậy không phải hiếm khi xảy ra, theo nhà địa vật lý Mika McKinnon. “Những ngọn núi lửa chỉ là sự gắn kết yếu ớt của các lớp đất đá, tại đó mỗi vụ phun trào khiến lớp đất trượt nhiều hơn xuống dưới, do đó tất cả các lớp đất đá đều nghiêng theo chiều dốc xuống. Một phần ngọn núi lửa có thể dễ dàng vỡ ra bất cứ lúc nào. Nếu phần đó có kích thước lớn, nó sẽ tạo ra hàng loạt cơn sóng ập vào bờ hết sức đột ngột, gần giống ném một viên sỏi xuống mặt ao”, McKinnon giải thích.
Động đất có thể báo trước nguy cơ sóng thần, nhưng sạt lở đất không thường xuyên sinh ra rung chấn. Thay vào đó, các nhà nghiên cứu thu được tiếng ầm ầm với tần số thấp quanh thời điểm xảy ra sóng thần, manh mối hé lộ nguyên nhân có thể là sạt lở đất.
Giới khoa học mới chỉ nghiên cứu những tín hiệu tần số thấp này gần đây. Chúng thường gắn liền với hoạt động núi lửa như chuyển động của magma ở sâu bên dưới lòng đất, sự sụp đổ của buồng magma, sông băng nứt vỡ hoặc sạt lở ngầm dưới biển.
“Các tín hiệu được tìm thấy ở Naypyitaw, Myanmar, cũng như trên khắp các đảo Java, Sumatra, Borneo”, Jamie Gurney, sáng lập viên của tổ chức Earthquake Bulletin ở Anh, cho biết. Nhưng sóng rung chấn không dừng lại ở đó mà truyền xa tới tận vùng Arti trên dãy Ural của Nga và thị trấn Kambalda ở Tây Australia.
Dựa vào thời gian ập đến của những cơn sóng và địa thế khu vực, Andreas Schäfer, nhà nghiên cứu sau tiến sĩ ở Viện Công nghệ Karlsruhe phát triển một mô hình tính toán và nó chỉ ra rằng sạt lở đất diễn ra theo hướng đông nam hoặc tây nam. Những cơn sóng mất khoảng 30 – 35 phút để tràn vào bờ. Dữ liệu đã được xác nhận cho thấy nơi sóng thần ập vào đầu tiên là Marina Jambu gần thị trấn Anyer ở Java.
Nếu có một trận động đất trước thời điểm phun trào, người dân địa phương với kinh nghiệm của mình có thể tiến hành các biện pháp phòng tránh và di tản kịp thời. Mặc dù đã có những địa chấn nhỏ nhưng nó không đủ để khiến mọi người chú ý.
“Ngay cả khi có phao cảnh báo sóng thần được đặt ở Anak Krakatoa, nó cũng quá gần để người dân kịp sơ tán, sóng thần di chuyển với tốc độ rất nhanh”, Giáo sư Dave Roversy từ Đại học Mở, Anh, nhận xét.
Các nhà khoa học cho rằng cần nghiên cứu nhiều hơn về những thảm họa tiềm tàng đối với người dân ở khu vực vịnh Sunda, nơi có tần suất xảy ra các trận sóng thần khá cao mà tiêu biểu là thảm họa sóng thần vào năm 2004 hình thành khi một mảng kiến tạo trượt xuống bên dưới một mảng kiến tạo khác khiến 225.000 người thiệt mạng.
Nhật Minh