Hành trình lưu lạc trong 2.000 năm của tập bản thảo viết bởi khoa học gia vĩ đại Archimedes là một trong những câu chuyện kỳ thú nhất lịch sử khoa học, theo năm tháng tài liệu này từng bị “ngược đãi”, bị xé toạc và bỏ phế cho bụi bặm thời gian và hiện vẫn đang trong quá trình phục hồi bằng các công nghệ tối tân nhất.
Archimedes là một nhà toán học, nhà vật lý, kỹ sư, nhà phát minh, và một nhà thiên văn học người Hy Lạp.Dù ít chi tiết về cuộc đời ông được biết, ông được coi là một trong những nhà khoa học hàng đầu của thời kỳ cổ đại.
Ông đã báo trước phép vi tích phân và giải tích hiện đại bằng việc áp dụng các khái niệm về vô cùng bé và phương pháp vét cạn để suy ra và chứng minh chặt chẽ một loạt các định lý hình học, bao gồm các định lý về diện tích hình tròn, diện tích bề mặt và thể tích của hình cầu, cũng như diện tích dưới một đường parabol.
Các thành tựu toán học khác bao gồm việc suy ra một phép xấp xỉ tương đối chính xác số pi, định nghĩa một dạng đường xoáy ốc mang tên ông (Đinh ốc Archimedes), và tạo ra một hệ sử dụng phép lũy thừa để biểu thị những số lớn. Ông cũng là một trong những người đầu tiên áp dụng toán học vào các bài toán vật lý, lập nên các ngành thủy tĩnh học và tĩnh học, bao gồm lời giải thích cho nguyên lý của đòn bẩy. Ông cũng được biết đến là người đã thiết kế ra nhiều loại máy móc, chẳng hạn máy bơm trục vít, ròng rọc phức hợp, và các công cụ chiến tranh để bảo vệ quê hương ông, Syracusa.
Được giao trách nhiệm nghiên cứu hệ thống pháo binh cho Hieron II (Vua Syracuse từ năm 270-215 TCN), Archimedes từng đóng vai trò quan trọng trong khoa học quân sự thời Syracuse bị chiếm đóng với nhiều sáng chế ngoạn mục. Ông đã phát minh loại dàn ná cực mạnh có thể nã thủng tàu chiến kẻ thù bằng đạn đá. Ông cũng sử dụng gương to hội tụ ánh sáng giúp thiêu rụi đoàn tàu chiến La Mã. Nhờ ông, sự kháng cự của Sicily kéo dài được hơn 2 năm.
Năm 73 tuổi, Archimedes bị quân La Mã sát hại. Cái chết của ông – theo cách nói mỉa mai của triết gia nổi tiếng người Anh Paul Strathern – là “đóng góp tiên quyết duy nhất của La Mã cho nền toán học!”. Khó có thể kể hết khám phá nền tảng cho toán học nói riêng và khoa học nói chung của Archimedes (285-212 TCN), người từng đi vào lịch sử văn minh nhân loại với câu nói lừng danh “Eureka” (Tôi đã tìm ra).
Đáng buồn hơn, nhiều tài liệu viết trên da dê về những công trình của Archimedes đã thất lạc, chỉ có những phần được viết lại bằng tiếng Arập và Latinh. Và phải mất rất nhiều thời gian, người ta mới phát hiện bản thảo với chữ Hy Lạp của Archimedes…
Đó là một bản thảo có từ thời trung cổ, hiện nay bao gồm 174 miếng da. Trong đó chứa không ít hơn bảy nghiên cứu của Archimedes bao gồm sự cân bằng của các mặt phẳng , các đường xoắn ốc , phép đo hình tròn , hình cầu và hình trụ , các bề mặt nổi , phương pháp định lý cơ học và cách lắp ghép các mảnh ghép thành hình vuông.
Nó được tìm ra năm 1906 bởi giáo sư người Đan Mạch Johan Ludvig Heiberg (1854-1928). Trong khi nghiên cứu các tài liệu Hy Lạp cổ, ông phát hiện sự bất thường trên một tập da dê gồm các câu kinh nguyện viết vào thế kỷ XIII. Sau khi nghiên cứu cẩn thận, Heiberg khẳng định rằng đó là một trong những tài liệu chưa từng biết, ghi chép nhiều công trình của Archimedes, ngoài ra còn có 10 trang viết của Hyperides – nhà hùng biện lừng danh sống tại Athens khoảng năm 350 TCN và một số trang viết về triết gia Aristotle.
Theo website chuyên về bản thảo Archimedes (archimedespalimpsest.org), cùng với sự thăng hoa của đế quốc Byzantine vào giai đoạn thế kỷ IX – X, khi khoa học được đề cao và cổ xúy, việc sao chép tài liệu khoa học cổ, trong đó có công trình Archimedes bắt đầu bùng nổ. Đó hẳn là thời gian mà bản thảo da dê Archimedes hình thành. Điều này được khẳng định khi vào năm 2002, bằng kỹ thuật tia cực tím, Giáo sư John Lowden tại Viện Courtauld thuộc Đại học London đã giải mã được một trang cuối của tài liệu trong đó có ghi ngày là 13/4/1229.
Như vậy, có thể lập luận rằng một nhà chép sử cho triều đình Byzantine đã viết bộ sách da dê với các công trình của Archimedes này vào khoảng năm 950.
Đến năm 1229, một tu sĩ thay đổi mục đích sử dụng của nó bằng cách dùng miếng bọt biển và nước chanh chà xát các trang sách da dê cho hết mực, cắt những trang sạch làm đôi rồi đóng lại thành quyển sách mới, dùng để viết kinh và nghi thức hành lễ.
Tiếp sau, trong thời kì Trung cổ, tập sách da dê được mang đến tu viện Chính thống giáo Hy Lạp St. Savvas gần Jerusalem. Giữa thế kỷ XIX, sau khi kinh qua hai địa điểm nữa, nó được chuyển đến Constantinople (nơi từng là trung tâm của đế quốc Byzantine trước khi thành phố này rơi vào tay người Ottoman năm 1453; cũng như là cái nôi của Giáo hội Chính thống giáo).
Thế rồi, gần như chẳng ai biết bộ bản thảo Archimedes lưu lại nơi đâu, cho đến năm 1923, khi nó nằm trong vali của doanh nhân Marie Louis Sirieix, người cho biết mình mua tập bản thảo từ một tu sĩ. Khi Sirieix mất năm 1956, tập bản thảo Archimedes vẫn được giấu kỹ trong tầng hầm nhà ông tại Paris. Bị ảnh hưởng khí hậu ẩm mốc và thời gian, bộ bản thảo Archimedes bị hư hỏng nặng!
Thập niên 70 thế kỷ XX, với ý định biến bộ bản thảo Archimedes thành kho vàng, con gái Sirieix in 200 quyển sách viết về bộ tài liệu cổ và âm thầm đến các viện bảo tàng tại châu Âu và Mỹ để giới thiệu và rao bán.
Cuối cùng, ngày 29/10/1998, tại nhà đấu giá Christie’s, bộ bản thảo Archimedes – được đặt tên “Eureka 9058” – được mang ra đấu giá.
Tại phiên đấu giá, viên Tổng lãnh sự Hy Lạp tại New York đã dốc toàn lực nhằm mua lại bộ bản thảo Archimedes, bởi ông xem nó là một phần di sản văn hóa quốc gia mình nhưng đành chịu thua ở mức giá 1,9 triệu USD.
Cuối cùng, bộ bản thảo Archimedes được bán với giá 2,2 triệu USD, cho “một tỉ phú thuộc ngành công nghiệp máy tính” giấu tên (đến nay người mua bí mật này vẫn chưa lộ diện nhưng một số người tin rằng đó chính là Jeffrey Bezos, người sáng lập trang web mua bán trực tuyến Amazon.com).
Sau đó, người mua đã cho Viện Bảo tàng nghệ thuật Walters (Baltimore, Maryland) mượn. Tại đây, bộ bản thảo được nghiên cứu bằng kỹ thuật hiện đại để làm lộ ra vết mực bị tẩy từ thời Trung cổ. Nhiều hình vẽ hình học cùng các phương pháp toán học đã hiện ra dưới ánh sáng của tia cực tím khiến các nhà khảo cứu có thể khẳng định chắc rằng đó là tài liệu cổ viết về những công trình đồ sộ của khoa học gia đại tài Archimedes.
Hiện công tác nghiên cứu và phục chế vẫn đang được tiếp tục tiến hành, đó thực sự là một hành trình dài. Điều duy nhất có thể khẳng định là hiện nay, giá trị của bộ bản thảo chắc chắn đã vượt xa con số 2,2 triệu đô la.
Hoài Anh