Đạo làm người thể hiện qua con gà trống trên mâm cúng ngày Tết

(Ảnh: Món Mộc)

Một chú gà trống ngậm hoa hồng đỏ từ lâu đã là thứ không thể thiếu trên mâm cúng ngày Tết của mỗi gia đình người Việt. Không giống như các vật cúng tế có ý nghĩa về hình ảnh hoặc âm thanh qua tên gọi, như xôi gấc đỏ để tượng trưng cho may mắn, chân giò (tiếng Hán Việt là “trư túc” đồng âm với “chư”: mọi thứ và “túc”: sung túc, no đủ) tượng trưng cho sự ấm no đủ đầy, hình ảnh con gà trống còn mang một ý nghĩa sâu sắc về ngũ đức của người quân tử.

Trong Thập nhị chi (12 con giáp), thì gà trống biểu tượng cho sự cương trực, mạnh mẽ.

Xưa Điền Nhiêu nói với Lỗ Ai Công rằng: “Ngài không thấy con gà ư? Đầu mang mào, đó là văn. Giương cựa, đó là vũ. Địch thủ trước mặt mà dám đánh, đó là dũng. Thấy thức ăn thì gọi nhau, đó là nghĩa. Quản lý buổi sáng không lỗi hẹn, đó là tín. Người thời nay có được năm đức ấy quả thực không nhiều”.

Sử sách nước Việt ta cũng ghi lại việc Tả quân Lê Văn Duyệt thời Nguyễn từng nói với vua Gia Long về ngũ đức của gà dựa trên lời Điều Nhiêu khi xưa:

Một là, đầu có mào như đội mũ, thân có lông đẹp như quần áo, gọn gàng đó là Văn.

Hai là, chân cứng, có cựa nhọn để làm vũ khí, ấy là Võ.

Ba là, thấy đối thủ là xông vào, ấy là Dũng.

Bốn là, tìm thấy thức ăn liền gọi đồng loại, đó là Nhân.

Năm là, đúng giờ, đúng canh liền cất tiếng gáy, ấy là Tín.

Gà trống. (Tranh dân gian Đông Hồ)

Lê Văn Duyệt tâu với vua rằng, binh thư có câu: “Phàm người làm tướng phải có đủ những đức: Văn, Võ, Dũng, Nhân, Tín mới có thể làm ba quân mến phục. Có vậy mới là tướng tài để đánh thắng cường địch”.

Đá gà. (Tranh của hoạ sỹ Henri Orge)

Văn không chỉ là sự uyên thâm về học vấn, mà còn là “dấu vết do đạo đức lễ nhạc giáo hóa mà có vẻ đẹp đẽ rõ rệt” – (Từ điển Hán Nôm). Từ đó biểu hiện ra bên ngoài hình thức là sự chỉn chu, cốt cách thanh tao, khí chất đĩnh đạc của bậc chính nhân quân tử, mà áo quần chỉnh tề, nhã nhặn là một cách nhận biết. Gà trống có bộ lông vũ rực rỡ nhưng hài hòa, uy vũ, lại đầy đủ cả mũ miện chỉnh tề nên đại diện được cho cái đức Văn.

Cái Võ, Dũng của gà trống uy vũ và hiên ngang. Tương truyền Nguyễn Lữ nhà Tây Sơn sau khi quan sát các thế đá của gà chọi đã sáng tạo ra Hùng kê quyền (bài quyền con gà trống). Ông còn để lại bài thơ miêu tả các thế đánh cương nhu kết hợp, oai võ tựa Thanh Long, Bạch Hổ của gà chọi qua bài “Quyền Thiệu Hùng Kê”.

Đá gà. (Tranh của hoạ sỹ Henri Orge)

Làng võ thuật Việt Nam cũng có võ sư Đặng Văn Anh (1921 – 1998) uy trấn một thời, lấy Kim kê (gà vàng) làm biểu tượng, với ý nghĩa “Phong vũ như mai, kê minh bất kỷ”, nghĩa là dù ngoài trời mưa gió, gà vẫn không ngừng cất tiếng gáy.

Ấy cũng là cái đức Tín nổi bật của gà trống. Bất kể trời đông giá rét, hay trời hạ dông dài, bất kể ngày nắng oi nồng hay ngày mưa gió bão bùng, cứ đúng giờ, đúng canh, gà trống lại cất tiếng gáy báo hiệu cho mọi người thức dậy làm ăn. Gà trống cúng thường có thêm bông hoa hồng đỏ gắn ở mỏ cũng có thể là mô phỏng hình ảnh gà gọi mặt trời, báo hiệu một thời kỳ tươi sáng đang đến.

(Ảnh: Shutterstock)

Bên cạnh đó, là hình ảnh của người quân tử, vốn mục tiêu mà mỗi người khi sống trên đời đều nên hướng tới trong văn hóa truyền thống xưa kia, gà trống không thể thiếu cái đức Nhân vị tha. Nhân Nghĩa khi nghĩ tới người khác trước khi nghĩ đến mình vốn là nền tảng đạo đức làm người cơ bản của Nho gia, cũng thể hiện sự Thiện lương coi người như mình của Phật gia.

Cái Võ, Dũng mà không đi với đức Nhân thì sẽ trở thành Võ Dũng của kẻ thất phu. Có câu chuyện về việc luyện gà chọi cho vua thời xưa rằng, sau khi đã luyện mười ngày, có người hỏi đã xong chưa, vị phụ trách luyện gà nói: “Chưa! Hãy còn kiêu khí”. Sau mười ngày nữa lại được hỏi thăm, vị ấy lại trả lời: “Chưa! Còn đáp lại với vang và với bóng”. Tiếp mười ngày nữa trôi qua, khi được hỏi, lại đáp: “Chưa! Mắt nhìn còn hăng và khí còn thịnh lắm”. Mười ngày sau vị ấy mới nói: “Sắp được rồi. Nghe tiếng gà khác mà lòng nó không chao động. Nhìn nó như con gà bằng gỗ. Đức của nó đã toàn bị rồi. Gà lạ không con nào dám đối đầu với nó, trông thấy nó là đã quay đầu bỏ chạy!”.

(Tranh dân gian Đông Hồ)

Điều mà người có Võ, Dũng cần luyện tập, hóa ra không phải chỉ là tăng cường sức mạnh và kỹ năng, mà cái chính là tu dưỡng cho “đức toàn bị”, lúc đó sẽ không để bị hoàn cảnh và vật ngoài thân tác động được đến mình nữa, không dễ bị kích động và kiêu ngạo về Võ, Dũng của mình. Đối với vạn sự vạn vật là luôn dùng đức Nhân để đối đãi, không đấu với người, không cầu thắng người mà cầu thắng những dục vọng của bản thân mình. Đồng thời khi đức đã toàn bị, khí chất và cốt cách thể hiện ra sẽ khiến người khác tự e dè mà chẳng dám mạo phạm. Thế nên Võ Dũng cũng đâu phải ý bề mặt chỉ sức mạnh của người đàn ông, ai ở trên đời muốn chiến thắng mình và những thói hư tật xấu của mình thì đều cần tới Võ Dũng để kiên định, vững vàng vượt qua cám dỗ.

Điều mà người có Võ, Dũng cần luyện tập, hóa ra không phải chỉ là tăng cường sức mạnh và kỹ năng, mà cái chính là tu dưỡng cho “đức toàn bị”. (Ảnh: Epochtimes)

(Ảnh: Baomoi)

Gà trống còn truyền cảm hứng nhân sinh qua hình ảnh thanh cao, không tơ tưởng dục vọng dù bản thân có nhiều thê thiếp của người quân tử xưa kia:

“Chân đạp miền thanh địa,

Đầu đội mũ bình thiên,

Mình mặc áo mã tiên,

Ban ngày đôi ba vợ,

Tối một mình nằm riêng”.

(Ca dao)

(Ảnh: Baomoi)

Ngũ đức mà gà trống đại diện cho đã trở thành lời dạy của cổ nhân về đạo làm người. Mâm cúng Tất niên thể hiện tấm lòng thành của con người, vừa tỏ bày ước vọng trong năm mới, nhưng cũng như một lời hứa thành kính và nhắc nhở bản thân về những gì cần làm trong thời khắc thiêng liêng của Đất Trời. Làm người phải có được ngũ đức, sống sao cho không phải hổ thẹn, lại có thể giúp đỡ được người khác, lập thân hiên ngang đĩnh đạc ở trên đời.

Từ đó, việc cúng gà trống có một ý nghĩa thật sâu sắc mà nếu như hiểu rõ, chắc hẳn chúng ta sẽ lắng lại một chút trong giây phút linh thiêng, kính cẩn bên bàn thờ ngày Tết mà tự suy xét mình.