Trong cuộc sống hàng ngày, chúng ta thường nghe mọi người nói về “danh phận”, “danh chính ngôn thuận” hay “danh không chính thì ngôn không thuận”. Vậy câu này dùng để chỉ điều gì và nguồn gốc ra đời như thế nào?
Năm 501 trước công nguyên, Khổng Tử 51 tuổi làm quan Trung Đô Tề cho nước Lỗ. Một năm sau, ông được đề bạt làm Tư Không quản lý việc kiến thiết công trình. Sau đó không lâu, ông lại chuyển sang làm quan Tư Khấu. Khi Khổng Tử 56 tuổi, ông lại làm tướng quốc. Ông tham gia vào việc chính sự của nước Lỗ chỉ vẻn vẹn ba tháng, nhưng đã khiến cho tục lệ của Lỗ quốc cải biến rất lớn.
Thành quả của Khổng Tử khiến vua của nước Tề là Tề Cảnh Công cảm thấy sợ hãi. Ông ta đặc biệt chọn ra 80 cô gái xinh đẹp và cho họ ăn mặc áo hoa gấm lụa, cho họ học vũ đạo, hơn nữa còn chọn thêm 120 con ngựa tốt để cung phụng Lỗ Định Công ăn chơi hưởng lạc. Tề Cảnh Công làm như vậy nhằm để việc chơi bời hưởng lạc ăn mòn ý chí của Lỗ Định Công. Kế sách này quả nhiên có hiệu quả, Lỗ Định Công chìm đắm vào ca múa dâm lạc, không còn hỏi han đến việc triều chính.
Học trò Tử Lộ của Khổng Tử nhìn thấy tình hình ấy thì hỏi Khổng Tử: “Thưa thầy! Chúng ta hãy rời khỏi nơi này đi!”
Khổng Tử trả lời: “Nước Lỗ sắp làm tế lễ ở vùng ngoại ô. Nếu họ có thể dựa theo lễ pháp mà biếu thịt cho các quân thần thì chúng ta có thể ở lại.”
Kết quả, Lỗ Định Công vi phạm nghi thức bình thường, không đem thịt biếu các đại thần. Vì thế, Khổng Tử đã rời khỏi nước Lỗ, sang nước Vệ.
Vua của nước Vệ là Vệ Linh Công hỏi Khổng Tử, bổng lộc của ông ở nước Lỗ được bao nhiêu. Khổng Tử trả lời rằng, ông được sáu vạn đấu gạo. Thế là Vệ Linh Công cũng trả cho ông từng đó gạo.
Đám học trò đi theo Khổng Tử gặp được chỗ an thân, ai nấy đều vô cùng vui vẻ. Tử Lộ đặc biệt vui vẻ hỏi Khổng Tử: “Vua nước Vệ cho thầy cai quản việc triều chính thì trước tiên thầy sẽ làm gì?”
Khổng Tử suy nghĩ một lát rồi nói: “Ta nghĩ trước tiên phải sửa cho đúng danh phận.”
Tử Lộ không khách khí hỏi: “Thầy có phần cổ hủ rồi. Việc này đâu có gì mà phải cải chính ạ?”
Khổng Tử nói: “Người quân tử chỉ hoài nghi những gì mà trong tâm chưa rõ. Danh phận không chính thì đạo lý cũng sẽ giảng không thông. Đạo lý không thông thì sự tình làm cũng sẽ không thành. Sự tình làm không thành thì việc giáo hóa lễ nhạc của quốc gia cũng sẽ không thiết lập được. Giáo hóa lễ nhạc mà không hưng thì hình phạt sẽ không thỏa đáng. Hình phạt không thỏa đáng thì dân chúng sẽ không biết xử sự như thế nào cho phải. Cho nên, danh phận mà người quân tử dùng nhất định phải có thể nói ra đạo lý, đạo lý nói ra thì nhất định phải làm được thông.”
Theo Secretchina
Mai Trà biên dịch
Xem thêm: